Tô Văn Trường

Cơ chế vật lý của mưa nhân tạo là đúng nhưng không tạo được trạng thái khí quyển như mong muốn của con người. Nguyên lý làm mưa nhân tạo chỉ được coi là thành công nếu thỏa mãn ba điều kiện: (1) Giải thích được cơ chế vật lý của việc tăng lượng mưa do tác động làm mưa nhân tạo; (2) Các kết quả phải đảm bảo độ tin cậy thống kê; (3) Kết quả làm mưa nhân tạo phải được lặp lại với các điều kiện mây và tác động tương tự như nhau, hay nói cách khác, công nghệ được nghiên cứu và phát triển tại vùng này phải áp dụng được một cách hiệu quả tại các vùng khác.

Cho đến tận bây giờ, cả lý thuyết và thực tiễn trên thế giới làm "mưa nhân tạo" chỉ mới đạt được những thành tựu vô cùng nhỏ nhoi mang tính thí nghiệm là chủ yếu.

Không nên chống lại khoa học viễn tưởng, song làm việc gì cũng phải liệu sức mình. Cổ nhân ta có câu: “Liệu cơm gắp mắm”! Lúc này, đất nước ta đang gặp rất nhiều khó khăn về kinh tế, nợ công, nợ xấu đại vấn đề, thu không đủ chi, lòng dân bất an, lại bỏ hàng nghìn tỷ đồng làm khoa học viễn tưởng “hô phong hoán vũ” là hoàn toàn không nên.

Theo báo Dân Trí cho biết Công ty cổ phần Khoa học công nghệ An Sinh Xanh đề xuất dự án ““Lên trời gọi mưa” có thể giảm mây bay, điều tiết mưa đúng nơi, đúng lúc, giảm ngập lụt tắc đường, và đề nghị Chính phủ xin tạm ứng khẩn số tiền khổng lồ 5.000 tỷ đồng để kịp triển khai mua sắm trang thiết bị hóa chất thử nghiệm đợt 1. Tôi không biết báo Dân Trí phản ánh có chuẩn xác không, vì sao có đến 7 Bộ cùng tham gia, xem xét đánh giá đề xuất nói trên!?

Ước mơ của con người

Từ khi con người biết tư duy, qua bao thế hệ gắn bó với thiên  nhiên để sản xuất và tồn tại, loài người luôn khát vọng về nhiều vần đề khoa học sát sườn với nhân loại, trong đó có ước mơ đến cháy bỏng "kêu được nắng, lôi được gió và gọi được mưa" đảm bảo cho "thiên thời địa lợi" phục vụ sản xuất và đời sống quanh năm suốt tháng theo đúng yêu cầu của cây trồng , vật nuôi và con người. 

Theo các nguồn tài liệu khoa học, thí nghiệm đầu tiên về tác động lên mây đã được thực hiện vào cuối những năm 1940 của Thế kỷ XX. Vào những năm 50 của thế kỷ này, nhiều nước, đặc biệt là Mỹ và Liên Xô, sau đó là Nga đã tập trung nghiên cứu về vấn đề này. Khi đó, người ta đã nghĩ tới 1 ngày nào đó có thể bấm 1 nút vào buổi sáng để quyết định ngày hôm đó mưa hay nắng và con người có thể điều khiển được thiên nhiên. Ước mơ vẫn chỉ là ước mơ, khát vọng cũng dừng lại ở khát vọng mà thôi.

Nguyên lý làm mưa nhân tạo và lực Archimède

Nguyên lý làm mưa nhân tạo dù là của Nga, hay Pháp, Đức, Mỹ, Thái Lan, Trung Quốc...  đều phải dựa nguyên lý cơ bản là tận dụng hướng gió tự nhiên, tức là tận dụng các luồng gió khí quyển tự nhiên có mang ít nhiều hơi nước kết hợp với tác động nhân tạo, tức là phun các loại hóa chất thích hợp hay còn gọi là dùng các kỹ thuật tạo hạt nhân ngưng kết và đông lạnh vào không khí làm ngưng kết hơi nước lại hình thành các đám mây. Các đám mây đó là tập hợp các hạt nước nhỏ li ti, có kích thước khác nhau. Để có thể hình thành mưa, các hạt nước này phải kết hợp được với nhau, lớn dần và nặng hơn đủ để rơi xuống tận mặt đất. Có thể hiểu nhờ hướng gió và sức gió mà liên kết lại thành các đám mây to dần, nặng dần và thấp dần rồi sinh ra mưa.

Hay nói cách khác, những đám mây này có phát triển được hay không phụ thuộc vào phân tầng khí quyển (phân bố thẳng đứng của nhiệt độ khí quyển). Nếu phân tầng khí quyển là bất ổn định, lực Archimède dương, khối mây phát triển tạo ra mưa, nếu phân tầng là ổn định. Lực Archimède âm, thì khối mây không thể phát triển, không hy vọng có mưa. Khi thời tiết khô hạn thì khí quyển là ổn định trời quang mây hoặc có màn mây mỏng việc làm mưa nhân tạo là cực kỳ khó khăn. Nếu có làm cũng chỉ nhận được lượng mưa không đáng kể mà chi phí lại quá lớn .

Khi khí quyển bất ổn định lớn, có mưa lớn kéo dài muốn dừng mưa cũng khó như làm mưa. Để làm thí nghiệm, người ta chọn các trạng thái trung hòa kích động một chút có thể chuyển trạng thái. Trạng thái trung hòa này không phải lúc nào cũng có và nếu nó có thì lại ở chỗ ta không cần làm mưa. Tương tự vấn đề tăng kích thước hạt nước, tạo nhân ngưng kết đều gặp muôn vàn khó khăn và tốn kém nên vấn đề làm mưa nhân tạo chỉ là các thử nghiệm khoa học chứ chưa thể xem là bài toán kinh tế được.

Tuy nhiên, quá trình này lại còn phụ thuộc rất nhiều vào các đặc trưng của luồng không khí đó như độ ẩm, lượng hơi nước, nhiệt độ, độ cao, tốc độ gió, độ sạch của khối khí, hướng di chuyển của khối khí, quy mô diện tích và bề dày của khối khí, mật độ không khí, mà chúng ta phải biết được nhờ quan trắc hoặc tính toán được trước khi quyết định thực hành quá trình tác động vào khối khí để tạo ra mưa nhân tạo.

Tốc độ gió, hướng gió, nhiệt độ, lượng ẩm trong khí quyển, nơi mà con người muốn tác động vào để gây mưa là những nhân tố quyết định sự thành công của một trận mưa nhân tạo có giá trị thương mại cho một vùng hay một khu vực nào đó đáp ứng yêu cầu của sản xuất và đời sống. Đáng tiếc là “sức người có hạn”, chúng ta khó có thể hiểu biết đầy đủ về bản chất của các khí đoàn theo cả phương ngang, phương thẳng đứng và theo cả thời gian. Vì vậy, giả dụ có thể tạo được mưa thì chưa chắc mưa đã rơi vào đúng nơi mà con người mong muốn.

Nghiên cứu mưa nhân tạo ở Việt Nam

Phải nói rằng công việc nghiên cứu tạo mưa nhân tạo là hết sức khó khăn về lý thuyết và vô cùng phức tạp về điều khiển, thực hành, cực kỳ tốn kém về kinh phí, vật tư, vật liệu, hiệu quả kinh tế không nhiều và rất phập phù.

Ở Việt Nam, theo tôi biết từ rất lâu rồi đã có các nhà khoa học nghiên cứu về làm mưa nhân tạo như của GSTS Lê Đình Quang và nhóm cộng sự (Tổng cục khí tượng thủy văn), và đặc biệt là đề tài nghiên cứu khoa học của PGS Vũ Thanh Ca - Bộ Tài nguyên & Môi trường tiêu đề “Nghiên cứu cơ sở khoa học để làm mưa nhân tạo tại Việt Nam”.

Theo PGS Vũ Thanh Ca cho biết vào thời điểm năm 2005, Nga đang cực kỳ tự tin về những nghiên cứu của mình về mưa nhân tạo. Ngoài Nga, một số nhóm khoa học tại Mỹ và Israel cũng công bố những phương pháp và công nghệ mới để tác động lên mây làm mưa nhân tạo. Cạnh ta thì có Trung Quốc, Thái Lan cũng đầu tư rất lớn cho những nghiên cứu và trên thực tế đã triển khai nhiều dự án làm mưa nhân tạo để chống hạn, làm sạch không khí và nhiều mục đích khác nhau.

Đề tài của PGS Vũ Thanh Ca đã mời được nhiều chuyên gia nổi tiếng nhất thế giới về tác động lên mây và làm mưa nhân tạo từ Mỹ, Nga sang Việt Nam phối hợp nghiên cứu, tổ chức hội thảo về làm mưa nhân tạo ở Việt Nam. Nhóm nghiên cứu cũng đi Nga, Thái Lan và Trung Quốc để học tập kinh nghiệm làm mưa nhân tạo. Ủy ban nhà nước Nga về Khí tượng Thủy văn và Cục Khí tượng Trung Quốc đã bố trí cho đoàn tới các viện nghiên cứu, các cơ sở quan trắc khí tượng và các cơ sở làm mưa nhân tạo hiện trường, tổ chức một số buổi giảng lý thuyết, các cuộc tọa đàm trao đổi kinh nghiệm về các quá trình vi vật lý mây, các công nghệ cụ thể để tác động lên mây.

Các công nghệ của các nhà khoa học Israel về mô hình số trị mã nguồn mở về mô phỏng rất chi tiết các quá trình vi vật lý mây và tác động lên mây để làm mưa nhân tạo, mô hình số trị dự báo thời tiết với thời hạn cực ngắn (2 đến 3 giờ) với độ chính xác cao sử dụng các số liệu của ra đa số hóa để phục vụ nghiên cứu và tác nghiệp làm mưa nhân tạo cũng như để cảnh báo các hiện tượng thời tiết nguy hiểm của Mỹ chuyển giao cho Việt Nam đều không thể áp dựng được vào thực tế vì không giải thích rõ được cơ chế tăng lượng mưa tới mức thương mại được khi tác động.

Ngay cả nghiên cứu của Thái Lan công nghệ có thể tạo mây trong điều kiện trời không mây và tác động tiếp để đám mây phát triển và gây mưa nhưng tác động làm mưa nhân tạo tại một quy mô rất nhỏ, không thể huy động đủ lượng ẩm để tạo ra một trận mưa để làm thay đổi đáng kể tình trạng khô hạn. Hay nói một cách khác, có thể tạo mưa từ tác động, nhưng lượng mưa tạo được không hiệu quả về mặt kinh tế.

Lời kết

Nhiều người có thẩm quyền “hô phong hoán vũ” nên đất nước ta mới lâm vào cảnh bế tắc về đường hướng phát triển, nợ công, nợ xấu đại vấn đề, thu không đủ chi, lòng dân bất an, mong các nhà khoa học cần tỉnh táo đừng “đổ thêm dầu vào lửa!”   

Qua theo dõi các tạp chí khoa học quốc tế cho đến tận ngày hôm nay cũng không thấy có sáng chế nào tin cậy được áp dụng để “hô phong hoán vũ” cho nên ngay các nước tiên tiến, giàu có trên thế giới như Mỹ, Canada, Úc vv…vẫn phải chịu cảnh cháy rừng, ngập lụt do thời tiết.

Đầu tư nghiên cứu làm mưa nhân tạo hiện nay ở Việt Nam là lãng phí vì chắc chắn là không có hiệu quả. Hay nói cách khác, xin đừng lấy tiền thuế của dân ném “lên trời gọi mưa” rất viển vông trong khi đất nước đang có nguy cơ “vỡ trận tài chính”!