HIỆU QUẢ CỦA PHẢN BIỆN

KSCC. Hoàng Xuân Hồng

                                                                                       Giám đốc Trung tâm Tư vấn CCWR

            Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam

Năm 2010, được Bộ NN&PTNT và chủ đầu tư giao nhiệm vụ, Trung tâm Tư vấn KHCN Phát triển tài nguyên nước (CCWR) thuộc Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đã lập báo cáo phản biện về Tiểu dự án hệ thống kênh tưới thuộc Dự án đầu tư thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang (Hà Tĩnh). Kết quả phản biện đã mang lại hiệu quả to lớn về kỹ thuật, kinh tế, xã hội và môi trường.

Sông Ngàn Trươi (vùng xây dựng đập)

Dự án thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang là 1 dự án rất lớn bao gồm công trình đầu mối là hồ chứa nước Ngàn Trươi với dung tích hữu ích 704 triệu m³ nước, hệ thống kênh tưới dẫn lưu lượng Q > 50 m³/s tưới cho 32.000 ha, cấp nước cho công nghiệp, chăn nuôi, thủy sản, sinh hoạt tổng cộng 11 m³/s. Dự án phục vụ cho toàn vùng bắc Hà Tĩnh gồm các huyện Đức Thọ, Can Lộc, Thạch Hà, Lộc Hà, nghi Xuân, Hương Sơn, Vũ Quang và thị xã Hồng Lĩnh với tổng mức đầu tư lên tới 8.000 tỷ đồng. Vì dự án lớn, kỹ thuật rất phức tạp nên Bộ Nông nghiệp & PTNT đã quyết định tách dự án thành 2 tiểu dự án là Tiểu dự án đầu mối gồm các hạng mục đập chính dâng nước, đập tràn, 2 tuy nen lấy nước và nhà máy thủy điện công suất 15 MW do Ban Quản lý Đầu tư và Xây dựng Thủy lợi 4 làm chủ đầu tư. Tiểu dự án hệ thống kênh tưới bao gồm kênh chính, kênh cấp I, cấp II tưới cho vùng hưởng lợi đã nói ở trên do Ban Quản lý dự án của tỉnh Hà Tĩnh làm chủ đầu tư.

Hệ thống kênh chuyển tải lưu lượng lớn, đi qua các vùng địa hình phức tạp, trùng lắp với nhiều hệ thống thủy lợi đã xây dựng từ nhiều năm nay đang vận hành nên việc lựa chọn sơ đồ kênh của toàn hệ thống phải được xem xét tính toán kỹ lưỡng, đồng thời phải am hiểu địa hình, địa lý thủy văn, đặc điểm của sản xuất nông nghiệp và tình hình dân sinh xã hội của vùng dự án thì mới đưa ra được một sơ đồ hệ thống kênh tưới thích hợp.

LÝ DO NGHIÊN CỨU PHƯƠNG ÁN PHẢN BIỆN VÀ NỘI DUNG CỦA PHƯƠNG ÁN PHẢN BIỆN

Hồ sơ lập dự án đầu tư và thiết kế cơ sở do Tổng Công ty Tư vấn Xây dựng Thủy lợi Việt Nam (HEC) lập và được Công ty Tư vấn Hồng Hà thẩm tra và trình lên chủ đầu tư và Bộ Nông nghiệp & PTNT duyệt có nội dung như sau:

Nước từ hồ Ngàn Trươi với dung tích hữu ích 704 triệu m³ đổ xuống sông Ngàn Trươi nhập vào sông Ngàn Sâu đồng thời làm đập dâng Cẩm Trang (tại Đồng Văn). Trên sông Ngàn Sâu sử dụng nước sinh thủy của sông Ngàn Sâu và hồ chứa Ngàn Trươi để cả hai nguồn nước này cung cấp cho tất cả các hộ dùng nước trong vùng dự án.

Từ đập Cẩm Trang làm kênh nổi đi thẳng đến K6 kênh chính trạm bơm Linh Cảm, mở rộng và nâng cao kênh chính và kênh nhánh của hệ thống Linh Cảm hiện hữu để tưới cho vùng dự án và các hộ dùng nước khác.

NHỮNG NHƯỢC ĐIỂM CHÍNH KHÔNG THỂ KHẮC PHỤC NỔI CỦA SƠ ĐỒ TƯỚI DO HEC LẬP VÀ TRÌNH DUYỆT

1. Xem vùng tưới là một vùng trắng, cả 32.000 ha chưa có công trình thủy lợi để tính cân bằng nước. Điều này sai hẳn với thực tế vì hiện tại vùng tưới này đã có:

- Cống Trung Lương và Đức Xá lấy được 150x10⁶ m³/năm.

- Lượng nước đến của lưu vực sông Nghèn đưa vào cân bằng là 35 x 10⁶ m³/năm.

- Lượng nước đến của các hồ đập vừa và nhỏ đã có trong vùng dự án là 100 x 10⁶ m³/năm.

- Trạm bơm Linh Cảm với lưu lượng max là 18 m³/s bảo đảm tưới cho 9.000 ha.

- Gần 300 trạm bơm nhỏ lấy nước từ các sông, kênh, rạch, ao, hồ.

2. Làm đập Cẩm Trang dâng nước đến cao trình +7, với mực nước này không đảm bảo tưới cho các vùng xa như vùng bắc Thạch Hà từ bao đời nay không có nước tưới, không có khả năng đưa nước cho huyện Nghi Xuân.

3. Làm đập Cẩm Trang gây ngập lụt cho 588 ha đất canh tác của các huyện Hương Khê, Vũ Quang và Đức Thọ. Trong đó, vùng Hương Khê lên đến 480 ha là vùng đất màu mỡ nhất của huyện Hương Khê, đồng thời làm đảo lộn cuộc sống của hàng ngàn cư dân đã rất khốn khổ vì ngập lụt hàng năm, phải di dời 857 hộ, kinh phí đền bù tái định cư lên đến 1318 tỷ đồng.

4. Việc xây đập Cẩm Trang dẫn đên những nguy cơ rủi ro lớn trong quản lý vận hành như cây cối, nhà cửa và vật nổi về mùa lũ trôi về rất lớn dễ làm hư hỏng các bộ phận của đập, đặc biệt là hệ thống đóng mở và cửa van.

Do vị trí của đập Cẩm Trang là trung tâm phân phối nước cho toàn hệ thống cho nên nếu xảy ra bất kỳ một sự cố nào cũng làm ảnh hưởng đến sự vận hành của toàn hệ thống thậm chí có thể bị tê liệt.

5. Nguyên tắc cấp nước cho công nghiệp, sinh hoạt, nuôi trồng thủy sản không được gián đoạn, nếu làm đập dâng Cẩm Trang sẽ không thỏa mãn điều đó vì về mùa lũ các cánh cửa của đập Cẩm Trang phải mở để xả lũ, nước không thể vào kênh để cấp nước cho các đối tượng trên.

6. Đặc điểm của vùng sông Ngàn Sâu là lũ về rất nhanh nên để đảm bảo an toàn phải mở cửa rất nhanh để tháo nước đón lũ về với dung tích 20 triệu m³ chứa trong lòng hồ, mực nước trong hồ giảm rất nhanh sẽ gây ra sự sụt lở trước và sau đập cung như dọc bờ sông Ngàn Sâu dài 30 km, mà trên nhiều đoạn bờ sông có đường sắt Bắc Nam chạy qua, nguy cơ ngừng trệ về giao thông đường sắt Bắc Nam cũng như phá hoại môi trường sẽ rất lớn.

7. Làm đập Cẩm Trang sẽ có nguy cơ biến đổi môi trường rất lớn cho sông La như cạn kiệt, xâm nhập mặn, hình thái lòng sông. Môi trường sống một vùng cư dân rộng lớn của lưu vực sông La bị ảnh hưởng, sẽ không còn sông La thơ mộng đã đi vào thi ca hàng ngàn đời nay, nơi đã sinh ra các danh nhân văn hóa và cách mạng nổi tiếng như Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Biểu, Nguyễn Xí, Trần Phú, Phan Đình Phùng, Hoàng Xuân Hãn, Cù Huy Cận, Phan Anh, Phan Mỹ, ...

Dù cho xây dựng đập dâng Cẩm Trang ở bất kỳ vị trí nào trên sông Ngàn Sâu cũng đem đến những nhược điểm không thể khắc phục được, tiềm ẩn quá nhiều rủi ro.

NỘI DUNG VÀ NHỮNG ƯU ĐIỂM CỦA PHƯƠNG ÁN PHẢN BIỆN

Sau khi nghiên cứu và phân tích những nhược điểm của sơ đồ tưới mà cơ quan Tư vấn đã trình duyệt, Trung tâm Tư vấn KHCN Phát triển tài nguyên nước thuộc Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đã đề xuất sơ đồ tưới như sau:

-       Xây một đập dâng Vũ Quang trên sông Ngàn Trươi cách đập chính hồ Ngàn Trươi khoảng 2,5 km có cao trình dâng nước bình thường (+12,6) tạo thành một hồ chứa có dung tích khoảng 2,5 triệu m³ nước bao quanh thị trấn Vũ Quang.

-       Từ đập dâng Vũ Quang làm hệ thống kênh chảy thẳng về K6 kênh Linh Cảm sau khi vượt xi phông qua sông Ngàn Sâu với cao trình mực nước sau xi phông Cẩm Trang là 8,5 có thể thỏa mãn tưới tự chảy cho những vùng xa nhất của dự án.

Sơ đồ tưới của phương án phản biện có những ưu điểm sau đây:

-       Không gây ngập lụt cho vùng Hương Khê, Vũ Quang và Đức Thọ

-       Đảm bảo tưới tự chảy cho toàn diện tích vùng dự án

-       Thỏa mãn yêu cầu dùng nước của tất cả các hộ dùng nước

-       Đảm bảo an toàn trong vận hành của toàn hệ thống

-       Tránh nguy cơ sạt lở bờ sông, đặc biệt những đoạn có đường sắt Bắc Nam chạy qua.

-       Tránh nguy có cạn kiệt, xâm nhập mặn và biến đổi môi trường của sông La.

-       Về tổng mức đầu tư, theo kết quả tính toán của Tổng Công ty TVXDTL Việt Nam (HEC) trong báo cáo trình duyệt dự án đầu tư thì phương án của Trung tâm Tư vấn KHCN Phát triển tài nguyên nước thuộc Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam rẻ nhất trong các phương án mà Tư vấn đã đưa ra tính toán so sánh.

Đến nay, Dự án bước sang giai đoạn TKKT và TKBVTC hoàn toàn theo phương án chọn của Trung tâm Tư vấn KHCN Phát triển tài nguyên nước thuộc Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đã đề xuất.

NHỮNG KẾT QUẢ CỦA PHƯƠNG ÁN PHẢN BIỆN MANG LẠI

-       Về kinh tế: giảm được 750 tỷ đồng vốn đầu tư so với phương án rẻ nhất của Tư vấn thiết kế đề xuất.

-       Về kỹ thuật: đảm bảo thỏa mãn yêu cầu dùng nước cho tất cả hộ dùng nước với mức đảm bảo > 85%, tưới tự chảy cho tất cả diện tích của vùng dự án. Đảm bảo an toàn trong quản lý vận hành, tránh được tất cả các rủi ro nhất là trong điều kiện lũ ác liệt của vùng Hương Khê, Vũ Quang, Đức Thọ. Tăng thêm diện tích tưới cho 500 ha của huyện Vũ Quang. Sử dụng được tất cả các công trình hiện có trong vùng.

-       Về môi trường và xã hội: tránh ngập lụt cho 588 ha của các huyện Hương Khê, Vũ Quang, Đức Thọ. Tránh được cạn kiệt, xâm nhập mặn, biến đổi lòng dẫn và môi trường của sông La. Tránh được những sự cố do sụt lở bờ và lòng sông Ngàn Sâu. Tạo được một hồ chứa bao quanh thị trấn Vũ Quang, cải tạo một cách đáng kể môi trường cho thị trấn.

MỘT SỐ Ý KIẾN ĐƯỢC RÚT RA SAU PHẢN BIỆN DỰ ÁN HỆ THỐNG KÊNH NGÀN TRƯƠI

1.  Rất nhiều năm nay, khi lập dự án và thiết kế công trình, chúng ta thường chú trọng những vấn đề kỹ thuật đối với công trình đầu mối hơn phần hệ thống kênh tưới trong khi đó số tiền đầu tư cho hệ thống kênh tưới thông thường chiếm khoảng 60 - 65% của toàn dự án, bản thân dự án kênh tưới cũng có những vấn đề phức tạp về kỹ thuật ảnh hưởng đến xã hội và môi trường cần phải nghiên cứu, xem xét rất công phu.

2.  Giai đoạn lập dự án đầu tư rất quan trọng nhưng việc tập trung trí tuệ cho việc nghiên cứu lập dự án chưa đủ tầm dẫn đến những sai lầm làm cho hiệu quả kinh tế và kỹ thuật dự án bị giảm sút. Rất ít khi các dự án đầu tư được chủ đầu tư đặt ra yêu cầu phản biện. Riêng dự án này, lãnh đạo Bộ và chủ đầu tư cho tiến hành công tác phản biện đã mang lại hiệu quả rất lớn.

3.  Đối với những hệ thống kênh phức tạp như Ngàn Trươi cần thiết phải có cách tiếp cận khác, phải rất hiểu biết về địa hình, địa mạo, thủy văn, dân sinh kinh tế, những cơ sở hạ tầng, các công trình đang khai thác và phải đánh giá đúng hiệu quả của các công trình đó thì mới có thể chọn được một sơ đồ thích hợp.

4.  Phải kiểm tra lại các kết luận trong phương án quy hoạch vì các số liệu trong giai đoạn quy hoạch cũng như mức độ hiểu biết sâu về dự án trong giai đoạn quy hoạch chưa đủ đảm bảo tính chính xác nên cần cân nhắc hết sức thận trọng, cái nào đúng thì theo, cái nào còn nghi ngờ thì nghiên cứu, xem xét điều chỉnh, sửa đổi. Không phải quy hoạch đưa ra giải pháp nào thì lập dự án phải tuân theo như vậy vì quy hoạch cũng phải cập nhật các số liệu hàng năm, quy hoạch không bao giờ là bất biến.

Đóng góp ý kiến về bài viết này