THỦY LỢI PHÍ – MIỄN, GIẢM NHƯ THẾ NÀO?

            ( Đăng trên Tạp chí Quản lý Kinh tế - Economic Management Review – CIEM )

Nguyễn Xuân Tiệp*

Tại hội nghị toàn quốc về kế hoạch và ngân sách nhà nước năm 2007, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo các địa phương xem xét việc miễn, giảm thuỷ lợi phí ngay trong năm 2007.

Để góp thêm luận cứ khoa học cho việc thực hiện chủ trương quan trọng này, bài viết dưới đây trình bày ý kiến trao đổi của tác giả, là người đã có nhiều năm công tác và kinh nghiệm trong việc hoạch định chính sách liên quan đến thuỷ lợi phí ở Việt Nam.

I. ĐẶC ĐIỂM CỦA CÔNG TRÌNH THỦY LỢI

Hệ thống thủy lợi hoặc các công trình thủy lợi có những đặc điểm chung sau:

- Các hệ thống thủy lợi đều phục vụ đa mục tiêu (ít nhất là 2 mụ tiêu trở lên), trong đó có tưới, tiêu, cấp nước sinh hoạt, thủy sản, sản xuất công nghiệp, phát điện, giao thông, du lịch, chống lũ, ngăn mặn, cải tạo đất đai, môi trường, sinh thái…

- Vốn đầu tư xây dựng công trình thủy lợi thường rất lớn. Tùy theo điều kiện cụ thể ở từng vùng, để có công trình khép kín trên diện tích 1 ha được tưới thì bình quân phải đầu tư thấp nhất  30-50 triệu đồng, cao nhất 100-200 triệu đồng.

- Công trình thuỷ lợi muốn phát huy hiệu quả cao phải được xây dựng đồng bộ, khép kín từ đầu mối ( phần do Nhà nước đầu  tư ) đến tận ruộng (phần do dân tự xây dựng).  

- Mỗi công trình, hệ thống công trình thủy lợi chỉ phục vụ cho một vùng nhất định theo thiết kế, không thể di chuyển từ vùng đang thừa nước đến vùng thiếu nước theo yêu cầu thời vụ; đều phải có một tổ chức của nhà nước, tập thể hay cá nhân trực tiếp quản lý, vận hành theo yêu cầu của các hộ sử dụng nước.

            - Hệ thống công trình thuỷ lợi nằm rải rác ngoài trời, trải trên diện rộng, có khi qua các khu dân cư, nên ngoài tác động của thiên nhiên, còn chịu tác động trực tiếp của con người (người dân).    

- Hiệu qủa của công trình thủy lợi hết sức lớn và da dạng, có loại có thể xác định được bằng tiền hoặc bằng khối lượng vật chất cụ thể, nhưng có loại không thể xác định được. Riêng về lĩnh vực tưới tiêu thì hiệu quả được thể hiện ở mức độ tưới hết diện tích, tạo khả năng tăng vụ, cấp nước kịp thời vụ, đảm bảo yêu cầu dùng nước của mỗi loại cây trồng, chi phí quản lý thấp, tăng năng suất và sản lượng cây trồng... góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho nông dân ở nông thôn  

Từ những đặc điểm trên cho thấy: công trình thủy lợi không đơn thuần mang tính kinh tế, kỹ thuật, mà còn mang tính chính trị, xã hội. Vì vậy việc đầu tư xây dựng và quản lý, bảo vệ, khai thác công trình thủy lợi phải có sự tham gia của người dân  (PIM), thông qua việc thực hiện chủ trương “ Nhà nước và nhân dân cùng làm”, chính sách của Nhà nước, trong đó có chính sách “thủy lợi phí" (TLP).   

            II.  BẢN CHẤT CỦA THUỶ LỢI PHÍ

2.1.Bản chất của TLP :

Cho đến nay ở Việt nam, mặc dù Nhà nước đã có chủ trương, chính sách rõ ràng về TLP và TLP đã mang tính truyền thống và trở thành tiềm thức của người nông dân nhiều thập kỷ qua, nhưng cách hiểu về TLP còn rất khác nhau.

Sự khác nhau đó tập trung chủ yếu ở hai khía cạnh: TLP là chi phí sản xuất hay  TLP là khoản thu của nhà nước đối với nông dân trong việc sử dụng nước ?    

Theo Nghị định số 66-CP ngày 5 tháng 6 năm 1962 của Hội đồng Chính phủ (nay là Chính phủ) thì “phí tổn về quản lý và tu sửa của các hệ thống nông giang” mà người dùng nước phải trả được gọi là "thủy lợi phí”.

Theo Pháp lệnh Khai thác và Bảo vệ công trình thủy lợi (số 32/2001/PL-UBTVQH10)  thì TLP “là phí dịch vụ thu từ tổ chức, cá nhân sử dụng nước hoặc làm dịch vụ từ công trình thủy lợi cho mục đích sản xuất nông nghiệp để góp phần chi phí cho việc quản lý, duy tu, bảo dưỡng và bảo vệ công trình thủy lợi và "tiền nước“ là giá tiền trong hợp đồng dịch vụ về nước thu từ tổ chức, cá nhân sử dụng nước hoặc làm dịch vụ từ công trình thủy lợi ngoài mục đích sản xuất nông nghiệp”

 Như vậy “thủy lợi phí” thực chất là “ tiền nước" (nói đúng hơn là giá nước) qui định đối với sản xuất nông nghiệp, trong đó nhà nước đã bao cấp trên 50% giá thành.  Nói cách khác, TLP là một trong những chi phí đầu vào (tương tự như chi phí tiền điện, phân, giống...) của sản xuất sản phẩm nông nghiệp có tưới mà người sản xuất phải trả. Với mức thu TLP như những năm vừa qua thì số tiền TLP thu được chỉ để phục vụ cho việc vận hành, duy tu, bảo dưỡng công trình thủy lợi (mà thường là thấp xa so với nhu cầu) và cho người dùng nước ngay trên địa bàn của họ (không thu cho ngân sách như các loại thuế, không dùng để chi cho mục đích khác, không huy động để chi cho vùng  khác) .

2.2. Kinh nghiệm các nước về chính sách TLP

Hầu hết các quốc gia trên thế giới đều coi nước từ công trình thủy lợi là loại hàng hóa “đặc biệt”, là một trong các chi phí đầu vào của sản xuất sản phẩm nông nghiệp có tưới, mà người dùng phải trả. Mỗi một quốc gia đều có chính sách riêng (trực thu, gián thu TLP), nhưng hầu hết chính phủ các nước đó đều có chính sách hỗ trợ đầu tư ban đầu xây dựng công trình thủy lợi đầu mối, công trình có qui mô lớn, không thu hồi vốn, hỗ trợ kinh phí cho sửa chữa lớn, công trình bị hư hỏng do thiên tai. Kinh phí quản lý vận hành, duy tu bảo dưỡng các công trình này được huy động từ người sử dụng nước, nhằm mục đich nâng cao ý thức của người dùng nước trong việc sử dụng nước, bảo vệ, vận hành công trình an toàn, là biện pháp cải thiện được nguồn nước đang thiếu hụt nhờ tiết kiệm nước, đồng thời giảm được chi phí quản lý, công trình  ít hư hỏng, đảm bảo công bằng xã hội, phát huy vai trò của cộng đồng tham gia  (PIM).

Nhiều quốc gia thu TLP theo mét khối nước sử dụng, với mục đích đảm bảo được tính công bằng trong việc sử dụng và khuyên khích tiết kiệm nước, “dùng nhiều, phải trả tiền nhiều và ngược lại”  

III. CHÍNH SÁCH THUỶ LỢI PHÍ Ở VIỆT NAM

3.1. Các văn bản về chính sách thuỷ lợi phí

Thủy lợi có vai trò quan trọng trong sản xuất và đời sống. Riêng đối với nông nghiệp, nông thôn, nông dân thì thủy lợi có ý nghĩa quyết định đối với năng suất, sản lượng, giá thành của các sản phẩm nông nghiệp có tưới ( như lúa gạo, cà phê, rau, màu, cây ăn quả…). Chính vì vậy,Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến thủy lợi và đã thực hiện nhiều chủ trương, chính sách đối với vấn đề này theo phương châm “ Nhà nước và nhân dân cùng làm”.   

3.2. Tình hình thực hiện chính sách TLP:  

a. Kết quả thu thủy lợi phí( phần tiền nhà nước thu từ người sử dụng nước):  

Trong gần 20 năm (1984-2003), trong cả nước, bình quân hàng năm số tiền TLP thu được theo Nghị định 112/HĐBT chỉ mới đạt khoảng 500-600 tỷ đồng,  bằng 50-60%  kế hoạch phải thu và yêu cầu về chí phí để tu bổ, sửa chữa, vận hành công trình thủy lợi (1200 - 1500 tỷ đồng/ năm).

          Trong 3 năm gần đây (2004-2006) đã có 42 tỉnh thu thủy lợi phí theo Nghị định 143/NĐ-CP (số tỉnh còn lại vẫn thu theo Nghị định 112/HĐBT). Hàng năm TLP thu được trên phạm vi cả nước (phần Nhà nước thu) tăng và đạt gần 800 tỷ đồng (kế hoạch 1500 tỷ đồng). Tuy khoản thu này không lớn so với tổng thu ngân sách nhà nước, nhưng đối với ngân sách từng tỉnh thì không phải là nhỏ.

          Đặc biệt là các DNTN, “tổ chức HTDN” đã có thêm vốn đáng kể để duy tu, bảo dưỡng công trình, bước đầu tự chủ được về tài chính, phục vụ tưới, tiêu hiệu quả, giảm được bao cấp của nhà nước, củng cố niềm tin, nâng cao được ý thức trách nhiệm của cán bộ quản lý và người dân, đảm bảo được công bằng xã hội, phát huy vai trò của người dùng nước trong việc bảo vệ, quản lý vận hành công trình trên địa bàn an toàn và sử dụng nước tiết kiệm

          Nhờ vậy hàng năm các hệ thống thủy lợi hiện có trong cả nước đã đảm bảo tưới ổn định cho trên 7 triệu ha diện tích gieo trồng lúa (chưa kể các loại cây rau, màu, công nghiệp), góp phần quan trọng phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững, đảm bảo an ninh lương thực, ổn định đời sống, an ninh chính trị, xã hội và xuất khẩu.

3.3. Thực trạng thủy lợi phí và các vấn đề liên quan đang đặt ra:

a. Thực trạng thủy lợi phí

Hiện nay các địa phương thu TLP theo hai Nghị định khác nhau của Chính phủ, đó là  Nghị định 112/HĐBT ngày 25/8/1984 và Nghị định 143/NĐ-CP ngày 28/11/2003.   

          Nghị định 112/HĐBT qui định TLP được thu bằng thóc, chuyển đổi thành tiền theo giá thóc do nhà nước qui định thấp hơn rất nhiều so với giá thị trường. TLP được tính theo tỷ lệ % năng suất lúa bình quân toàn vùng, trên một đơn vị ha được tưới, tiêu. Năng suất để tính TLP thường thấp hơn nhiều so với năng suất thực tế trên diện tích trồng lúa được tưới, tiêu. TLP thu theo diện tích được tưới, tiêu không phân biệt mức độ sử dụng nước nhiều hay ít.

          Nghị định 143/NĐ-CP qui định TLP được thu bằng tiền trên một đơn vị ha diện tích được tưới. Mức thu tính chung cho cả vùng kinh tế, theo đơn vị diện tích ha được tưới, tiêu, không đề cập được các yếu tố ngoại lai tác động, nên chưa phù hợp với điều kiện cụ thể về việc cấp nước, sử dụng nước của từng hệ thống công trình trên địa bàn.

Trên thực tế, căn cứ Nghị định 143/NĐ-CP, hầu hết các địa phương đều qui định TLP ở mức thấp nhất của Nghị định, thậm chí một số địa phương (các tỉnh giàu) chưa thu TLP theo Nghị định 143/NĐ-CP.

Nhìn chung mức thu TLP qui định trong 2 Nghị định trên đều chưa thể hiện được sự công bằng, hợp lý bởi vì nơi được đầu tư nhiều, do tổ chức của Nhà nước quản lý (DNTN) thì nông dân trả thủy lợi phí ở mức thấp (các tỉnh ĐBSH bình quân thu 450-500 kg thóc/ ha/2 vụ), lại được Nhà nước hỗ trợ, cấp bù phần thiếu hụt. Nơi được đầu tư ít, nhất là những công trình giao cho các tổ chức tập thể, tư nhân quản lý hoặc những nơi mà nhà nước không đầu tư công trình thuỷ lợi, người dân phải tự bỏ 100% tiền xây công trình thì vẫn phải trả thuỷ lợi phí rất cao theo cơ chế thị trường và không được Nhà nước hỗ trợ, cấp bù bất kỳ một khoản nào   (Tuyên quang thu 749 kg thóc/ha/2 vụ). Đặc biệt là mức thu, phương thức thu nêu trên chưa thật sự khuyến khích người sử dụng nước tiết kiệm nước, không đảm bảo  nguyên tắc “dùng nhiều phải trả nhiều, trả thủy lợi phí theo chất lượng phục vụ,  theo yêu cầu, đáp ứng thời vụ”, không điều chỉnh được kịp thời khi có sự tác động của  tăng giá vật tư, điện, xăng, dầu, công lao động... được sử dụng trong quá trình vận hành, duy tu, bảo dưỡng

 và quản lý các công trình thủy lợi.

b. Một số tồn tại

- Qui hoạch thủy lợi và qui hoạch nông nghiệp ở nhiều vùng chưa gắn chặt được với nhau, nên công trình thủy lợi được xây dựng theo qui hoạch chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu chuyển dịch cơ cấu sản xuất nông nghiệp, phát triển sản xuất hiện tại và lâu dài theo hướng thị trường trên địa bàn

- Đầu tư  xây dựng các công trình thủy lợi thiếu hoàn chỉnh, chưa đảm bảo tính đồng bộ, khép kín mà chỉ tập trung xây dựng công trình đầu mối, kênh chính, thiếu các kênh nhánh, kênh nội đồng. Một số công trình được xây dựng với chất lượng thấp, nhanh hỏng, tổn thất nước lớn, diện tích được tưới chủ động bị thu hẹp, chất lượng tưới, tiêu kém, dẫn đến thu thủy lợi phí khó khăn hơn, thiếu vốn duy tu bảo dưỡng.

- Tổ chức quản lý khai thác công trình thủy lợi thiếu đồng bộ, chưa đảm bảo  được nguyên tắc lợi ích gắn với trách nhiệm của người quản lý và người hưởng lợi một cách chặt chẽ, cũ thể là :   

            + Đối với hệ thống công trình do nhà nước đầu tư, phạm vi phục vụ liên quan đến nhiều xã, huyện, tỉnh, thì Nhà nước chịu trách nhiệm quản lý các công trình đầu mối, kênh trục chính, nhánh lớn ( thường từ kênh cấp 2 trở lên); phần còn lại ( từ kênh cấp 3 trở xuống đến mặt ruộng) do HTDN hoặc tư nhân quản lý.

              Phương thức tổ chức đó  đã và đang tạo ra sự chia cắt trong việc quản lý, vận hành công trình và không thể quản lý tốt các sự cố xảy ra trong quá trình cấp và thoát nước, không đảm bảo được việc dẫn nước thông suốt từ đầu nguồn đến từng thửa ruộng; không kiểm soát được việc sử dụng nước đúng, sai của người dân và đánh giá đầy đủ kết quả phục vụ của DNTN, HTDN thông qua quản lý, vận hành công trình.

            + Các DNTN thường tổ chức cồng kềnh, kém hiệu lực, các cấp kênh phạm vi xã, liên xã không có chủ quản lý “đích thực”. Công trình trên địa bàn xã, thôn bị “bỏ ngỏ”, nên Chủ tịch UBND xã hoặc chủ nhiệm HTXNN, Thôn trưởng đảm nhận ký hợp đồng với DNTN để thu thủy lợi phí, hưởng tỷ lệ % “hoa hồng”; việc dẫn nước, bảo vệ công trình trên địa bàn lại do dân tự lo, dẫn đến hiệu quả sử dụng nước thấp, không công bằng ..

          +  Đối với hệ thống công trình phục vụ trong phạm vi một xã, thôn thì phần lớn do dân đầu tư, hoặc được Nhà nước hỗ trợ đầu tư, do tổ chức của dân quản lý. Ở những công trình này người quản lý không phải do dân bầu, TLP thu theo qui định của Nhà nước ( hầu hết UBND Tỉnh qui định không quá 5 kg thóc/ sào/ vụ ), vừa không đủ để trang trải các chi phí (nhất là khấu hao, tiền điện đối với công trình là trạm bơm điện), vừa không có kinh phí cho việc duy tu, bảo dưỡng khi công trình xuống cấp, hư hỏng.

           -  Cơ chế chính sách về thủy lợi nói chung, quản lý khai thác công trình nói riêng chưa phù hợp, chậm sửa đổi, ban hành chưa kịp thời, nên chưa tạo được hành lang pháp lý cho các tổ chức quản lý hoạt động hiệu quả, hiệu lực

           -  Công tác đào tạo nâng cao năng lực và hiểu biết về lĩnh vực thủy lợi cho người quản lý và người dân chưa được quan tâm đúng mức, nên đã hạn chế vai trò của người dân tham gia và trách nhiệm của người quản lý, khai thác và bảo bệ công trình khó khăn,  phục vụ sản xuất hiệu quả  chưa cao

             Nguyên nhân thất thu TLP:

       Từ cơ chế, chính sách TLP (mức thu,  phương thức thu), đầu tư xây dựng công trình và tổ chức quản lý các công trình thủy lợi nêu trên đã dẫn đến các trường hợp thất thu TLP sau :

            + Chênh lệch giá thóc TLP: do giá thu mua thóc nhà nước qui định thấp hơn giá thị trường (thường từ 10-20 %), nhất là khi được mùa, giá thóc hạ, làm cho tổng mức TLP thu được thấp.    

          + Năng suất để tính TLP thường thấp hơn năng suất thực tế trên diện tích được tưới từ 20-30% (tính TLP theo mức 4 tấn/ha thay vì 6 tấn/ha là năng suất thực tế), có nơi chênh lệch trên 50% (năng suất tính 5 tấn/ha, thực tế là 10 tấn/ha), làm cho tổng mức TLP thu được thấp hơn khả năng thực tế có thể thu.

          + Thất thu do các HTXNN, UBND xã chiếm dụng, sử dụng TLP sai mục đích (10-15%) , dấu diện tích được tưới, bình quân thất thu 5%.

          + Đầu tư xây dựng công trình thủy lợi chưa hợp lý, chất lượng không đảm bảo, quản lý yếu kém dẫn đến không tưới hết diện tích, thu TLP khó khăn, thất thu ước tính 10-20%. 

          + Khi xác định mức TLP đã tính đến chính sách Nhà nước cấp bù phần chênh lệch (50-60%) cho DNTN, HTDN do không được phép thu đúng, thu đủ . Nhưng thực chất các DNTN được “thu” từ Nhà nước cấp bù (trong 5 trường hợp đã được Nhà nước qui định) bình quân cả nước hàng năm chỉ mới đạt xấp xỉ khoảng 20% (thiếu hụt 80%, trong đó HTDN không được cấp bù). Đặc biệt khi có thiên tai gây mất mùa, các DNTN, HTDN bị thất thu lớn do việc miễn, giảm TLP.  Đây là tồn tại lớn nhất trong nhiều năm nay chưa được giải quyết.      

          + TLP thu từ các đối tượng khác theo quy định tại Nghị định 143/NĐ-CP chưa được thực hiện (ngoài đối tượng sản xuất lương thực), hoặc có thu, nhưng ở mức thấp, chỉ chiếm 15-20 % tổng mức thu TLP cả nước, dẫn đến thất thu TLP đáng kể.

          + Chính quyền các cấp có vai trò quan trọng trong việc thu TLP (đôn đốc, chỉ đạo, kiểm tra, kiểm sát). Nếu thiếu sự quan tâm, hoặc quan tâm không đúng mức của Nhà nước sẽ dẫn đến thất thu TLP. Đặc biệt trên địa bàn tỉnh thì UBND tỉnh được quyền ký, ban hành quyết định mức thu TLP (thấp, cao, miễn, giảm, nhưng không cấp bù, hoặc cấp hạn chế ), là căn cứ pháp lý để người dân trả TLP cho Nhà nước.       

 Tùy theo điều kiện cụ thể của từng địa phương, có các trường hợp thất thu, mức độ thất thu rất khác nhau (mỗi địa phương thường có 1-3 trường hợp), chưa kể đến thất thu do các tỉnh qui định mức thu rất thấp so với mức khung qui định của Nhà nước.

         Với các lý do trên đây, TLP thu được trên phạm vi cả nước bình quân mới đáp ứng được 50-60% kế hoạch phải thu và 50% nhu cầu về chi phí quản lý, vận hành, duy tu, bảo dưỡng công trình. Công trình, kênh mương hư hỏng nhỏ không được sửa chữa kịp thời đã dẫn đến hư hỏng lớn, xuống cấp, làm mất khả năng cân đối thu – chi đối với các tổ chức DNTN, HTDN. Đặc biệt là các DNTN phải “gọt chân cho vừa dày”, có bao nhiêu, chi bấy nhiêu, ưu tiên chi tiền lương,  tiền thưởng, còn việc tu bổ công trình bị hư hỏng chỉ được thực hiện khi có đủ vốn, nên công trình lại xuống cấp nhanh hơn, phục vụ kém hiệu quả, thu thủy lợi phí khó khăn hơn.

c.  Các vấn đề liên quan :

          - Thủy lợi phí là chi phí sản xuất

     Theo tài liệu điều tra các hộ nông dân có sử dụng nước gần đây ở Nghệ an, Hà tĩnh, Quảng nam, Khánh hòa thì nông dân đều nhận thức được TLP là chi phí sản xuất, như chi phí để mua phân, giống, trả tiền điện, nhưng đã được nhà nước bao cấp. Họ không phàn nàn về mức TLP, nhưng cho rằng trong khi việc cấp nước không đạt yêu cầu cả về chất, lượng, chưa kịp thời vụ, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất, sản lượng, thì họ vẫn phải nộp TLP ở mức cao. Nhiều người đã chỉ ra hiện tượng thiếu công bằng trong trả TLP: người ở vùng đầu kênh dùng nhiều nước, lãng phí cũng trả thủy lợi phí như mức người vùng cuối kênh dùng ít nước, thiếu nước, khô hạn.

           - Các căn cứ để tính, sử dụng TLP

          Cũng theo các tài liệu điều tra thì hầu hết nông dân trả đủ TLP cho HTX, UBND xã theo qui định (ở Tuyên quang nhiều nông dân đã trả TLP trước 5-7 năm). Tuy nhiên hầu hết người dân được hỏi đều phàn nàn là họ không được biết các căn cứ tính mức thu mà họ phải trả và số TLP HTXNN, UBND xã thu được để chi vào những khoản mục gì? Có nơi HTXNN tăng thêm mức TLP để trả lương cho cán bộ HTX, UBND xã hoặc thu “một cục” theo đầu sào, không rõ mức TLP là bao nhiêu. Một số địa phương đã sử dụng TLP sai mục đích, chiếm dụng TLP, nên HTX, UBND xã không trả đủ TLP cho công ty thủy nông và đã cho rằng dân nợ TLP.

           - Thủy lợi phí liên quan đến hoạt động của HTDN

          Do không có tổ chức HTDN, nên việc dẫn nước, bảo vệ công trình trên địa bàn gặp khó khăn, nước được cấp kém chất lượng. Nhiều HTDN được thành lập, nhưng không được thu, hoặc chỉ được thu ở mức thấp, không đủ trang trải, cân bằng được thu-chi, nên phải ngừng hoạt động. 

            - Giảm,  miễn thủy lợi phí

          Hiện nay một số ý kiến cho rằng nông dân phải đóng góp quá nhiều khoản, trong đó có TLP. Vì vậy, theo họ, bỏ TLP cho nông dân là để “ khoan sức dân”. Và gần đây các tỉnh  Thái bình, Vĩnh phúc, Đà nẵng đã quyết định giảm, bỏ TLP

            + Giảm thủy lợi phí :

            Việc giảm giá dịch vụ tưới, tiêu (TLP) là đòi hỏi hết sức cần thiết đối với người nông dân và nhà nước, là mục tiêu của các DNTN, HTDN, nhằm khuyến khích và nâng cao trách nhiệm của cả người dân và đơn vị quản lý. Đó là trách nhiệm của cả 2 bên (dân và DNTN, HTDN) và chỉ được thực hiện trên cơ sở cải tiến, đổi mới quản lý nhằm giảm chi phí quản lý như chi phí lao động, tiền lương, tiền điện, vật tư, nâng cao chất lượng tưới, tiêu, tiết kiệm nước tưới, đảm bảo công trình ít hư hỏng, giảm chi phí tu sửa. Không nên giảm TLP bằng cách tăng phần cấp bù từ ngân sách nhà nước cho chi phí quản lý, bởi vì mức khung TLP được Nghị định 143/NĐ-CP qui định đã được Nhà nước bao cấp trên 60% “giá thành”. Mức thu TLP được giảm theo qui định chỉ đối với “..địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn thì giảm từ 50% - 70% mức TLP” (Điều 19 Nghị định 143/NĐ-CP ).

            + Miễn thủy lợi phí:

          Miễn TLP không đồng nghĩa với bỏ TLP. Điều 19 Nghị định 143/NĐ-CP qui định “...các địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn thì được miễn TLP”. Trong thực tế, ở những vùng này, đầu tư của nhà nước cho thủy lợi còn rất hạn chế, thấp xa so với nhu cầu. Các công trình thủy lợi ở đây chủ yếu là loại nhỏ, phần lớn là công trình tạm do dân tự làm và tự quản lý, mà về nguyên tắc họ không phải trả TLP cho nhà nước. Tuy vậy một số vùng sâu, vùng xa thuộc tỉnh Lào Cai chính quyền vẩn qui định trả TLP ở mức thấp (15% mức qui định chung) nhằm gắn trách nhiệm với quyền lợi của người dân trong việc bảo vệ, quản lý khai thác công trình thủy lợi trên địa bàn của họ, phục vụ cho yêu cầu của chính họ.

        Điều 15 Nghị định 143/NĐ-CP còn qui định “ thiệt hại từ 50% sản lượng trở lên thì miễn TLP”.

        Như vậy việc miễn, giảm và thực hiện miễn, giảm TLP phải căn cứ tình hình cụ thể từng địa phương và tính đến đầy đủ lợi ích của các bên có liên quan, từ lợi ích của người sử dụng nước, của các đơn vị quản lý công trình thủy lợi đến lợi ích của nhà nước.    

          + Bỏ thủy lợi phí:

            Thành phố Đà nẵng đang tiến hành bỏ TLP, có nghĩa là từ nay nông dân trong vùng có công trình thủy lợi do nhà nước quản lý không phải trả TLP cho nhà nước (đến nay hàng năm các DNTN ở Đà nẵng thu được khoảng 3 tỷ đồng TLP, được nhà nước hỗ trợ bình quân 2 tỷ đồng). Như vậy bỏ TLP chỉ thực hiện đối với hệ thống công trình do nhà nước quản lý và chỉ bỏ phần TLP trả cho tổ chức quản lý của nhà nước; phần trả cho các tổ chức HTDN vẫn phải thực hiện. Trong khi đó, các công trình thủy lợi không do nhà nước đầu tư, quản lý thì nông dân không những phải đóng góp đầu tư xây dựng, mà còn phải trả TLP.

            Như vậy trong việc bỏ thủy lợi phí, vô hình trung nhà nước lại phải đầu tư lại cho những vùng đã được nhà nước đầu tư. Điều đó vừa không khuyến khích sản xuất, nâng cao trách nhiệm của người dùng nước trong việc quản lý, bảo vệ, khai thác công trình thủy lợi ngay trên địa bàn của họ, hư hỏng, chi phí quản lý tăng lên, phục vụ kém hiệu quả, vừa ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của người dân. 

4. Nên miễn, giảm thuỷ lợi phí như thế nào?

          Vấn  đề đặt ra là cần miễn, giảm thuỷ lợi phí như thế nào để vừa giảm được bao cấp của Nhà nước, vừa giảm được mức đóng góp của người dân đồng thời đảm bảo quản lý, khai thác tốt công trình thủy lợi hiện có, góp phần tăng năng suất, tăng sản lượng cây trồng, giảm giá thành sản phẩm, tạo việc làm do tăng vụ, tăng thu nhập cho người dân. Đó chính là biện pháp ”khoan sức dân” thông qua chính sách thủy lợi phí, tăng khả năng cạnh tranh của các sản phẩm nông nghiệp có tưới khi gia nhập WTO.

          Để làm được điều này cần: 

          Một là xây dựng “chiến lược phát triển thủy lợi” (hiện nay chỉ có kế hoạch phát triển thủy lợi), phục vụ đa mục tiêu, từ đó xây dựng kế hoạch phát triển nông nghiệp, bố trí lại cơ cấu cây trồng hợp lý, không trồng lúa với bất cứ giá nào.

          Hai là thực hiện nghiêm túc Nghị Định 143/2003/NĐ-CP của Chính phủ với các biện pháp sau:

          - Qui định lại mức thu TLP hợp lý, thực hiện việc giảm chi phí quản lý đồng thời với việc giảm TLP trong tất cả các trường hợp, miễn TLP chỉ áp dụng với  các đối tượng sản xuất lương thực theo yêu cầu của nhà nước, trong các trường hợp gặp khó khăn như thiên tai, mất mùa…Không miễn, bỏ TLP đối với các trường hợp sử dụng nước từ công trình thủy lợi được xây dựng bằng nguồn vốn đầu tư của nhà nước. Thu đúng và đủ TLP đối với tất cả các đối tượng sử dụng nước “không phải là sản xuất lương thực“, đảm bảo công bằng, thực hiện nguyên tắc “dùng nước phải trả tiền, dùng nhiều trả nhiều, dùng ít trả ít” để có thêm kinh phí cho quản lý vận hành, duy tu, bảo dưỡng công trình thủy lợi, tạo điều kiện để giảm thủy lợi phí cho nông dân sản xuất lương thực.

          Ba là nhà nước cần cấp bù đủ phần kinh phí thiếu hụt cho các đơn vị quản lý (DNTN, HTDN) trong 5 trường hợp đã được Pháp lệnh Khai thác và Bảo vệ công trình thủy lợi qui định và đã được cụ thể hóa trong Nghị định 143/NĐ-CP (hầu hết các tỉnh chưa thực hiện việc cấp bù này và là tồn tại chính trong chính sách TLP hiện nay).

          Bốn là thực hiện việc chuyển giao (IMT) các công trình qui mô nhỏ, kỹ thuật ít phức tạp cho dân quản lý thông qua tổ chức của họ lập, đảm bảo công trình có chủ quản lý “đích thực”. Nếu công trình thủy lợi do người dân quản lý thì họ phải được tham gia bàn bạc, trao đổi về TLP và được trả được TLP hợp lý, còn nếu do nhà nước quản lý thì người dân phải trả TLP theo qui định.

          Để thực hiện được mục tiêu này, nhà nước cần có cơ chế, chính sách đầu tư hợp lý, đảm bảo công trình được đầu tư hoàn chỉnh, đồng bộ, khép kín trước khi chuyển giao cho dân quản lý. Đây là thách thức lớn đối với cả nhà nước (DNTN) và người dân. 

          Năm là sắp xếp, tổ chức lại các DNTN (công ty thủy nông) theo qui định của nhà nươc (Nghị định 31/2005/NĐ-CP, Nghị định 95/2006/NĐ-CP), ứng dụng các khoa học công nghệ quản lý tiên tiến, giảm chi phí quản lý, thực hiện thu TLP bằng khối lượng nước sử dụng (m3), đảm bảo công bằng trong việc trả TLP. Đây là cơ sở để thực hiện giảm TLP cho nông dân.

          Sáu là phát huy vai trò của người dân tham gia quản lý khai thác công trình thủy lợi (PIM) trên cơ sở củng cố, thành lập các tổ chức dùng nước theo yêu cầu của dân, làm tốt chức năng “cầu nối” trong việc cấp, thoát nước, bảo đảm công bằng, hiệu quả trong việc thực hiện lợi ích giữa Nhà nước (DNTN) và các hộ nông dân, trả đủ TLP  theo qui định đã được thống nhất. Nơi nào HTXNN không làm được dịch vụ tưới, hoặc làm không hiệu quả, thì phải thành lập một tổ chức khác để đảm nhận. Tổ chức này phải do dân bàn, thành lập theo hướng dẫn của nhà nước (Thông tư số 75/2004/TT-BNN, ngày 20 tháng 12 năm 2004 của Bộ Nông nghiệp và PTNT).

Bảy là rà soát lại bộ máy quản lý nhà nước trong lĩnh vực thủy lợi, giảm bớt các cấp quản lý trung gian, bỏ các khoản đóng góp không hợp lý (như đóng góp theo đầu sào để trả lương cho cán bộ HTXNN, cán bộ xã, thôn).

Tám là công khai các khoản thu TLP với dân. Họ phải được biết, bàn bạc, trao đổi về mức thu, sử dụng TLP .Tổ chức công tác thanh tra TLP trong các HTXNN, UBND xã. Xử lý các hiện tượng chiếm dụng, sử dụng TLP sai mục đích qui định để lấy lại lòng tin của dân   .

          Chín là các dự án thủy lợi ở cấp cơ sở phải công khai để người dân biết, bàn bạc,  thống nhất. Việc quản lý, đưa công trình vào hoạt động phải được người dân bàn bạc, thống nhất, thu - chi TLP phải công khai. Khi đó người dân sẽ trả TLP đầy đủ, kịp thời, không chiếm dụng.  

          Mười là chính quyền các cấp cần quan tâm đúng mức, không “can thiệp”, thực hiện đúng chức năng quản lý nhà nước, tạo điều kiện cho các tổ chức quản lý (DNTN, HTDN) thu đủ TLP  

          Mười một là các cơ quan chuyên ngành thực hiện chức năng quản lý nhà nước chuyên ngành, tham mưu, đề xuất, soạn thảo, trình ban hành các cơ chế, chính sách phù hợp, kịp thời, trợ giúp kỹ thuật, hướng dẫn, đào tạo nâng cao năng lực quản lý cho người quản lý, nâng cao hiểu biết của người dân trong việc quản lý, vận hành công trình thủy lợi an toàn, sử dụng nước hiệu quả./.

Chữ viết tắt : DNTN : Doanh nghiệp thủy nông, HTDN : Hợp tác dùng nước là tổ chức làm dịch vụ tưới tiêu gồm HTXNN ( hợp tác xã nông nghiệp), Hội, tổ, đội, ban thủy nông…

Đóng góp ý kiến về bài viết này