GS.TS Trương Đình Dụ- Nhà khoa học cả đời sáng tạo
16/10/2025 16:10
GS.TS Trương Đình Dụ- Nhà khoa học cả đời sáng tạo
Sinh năm 1938 tại xã Xuân Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh – một vùng quê nghèo thường xuyên chịu cảnh lũ lụt và hạn hán. Sau khi tốt nghiệp khóa I Đại học Thủy lợi (1959-1963), ông về công tác tại Ty Thủy lợi Hà Tĩnh. Năm 1968, ông được cử sang Liên Xô làm nghiên cứu sinh tại Đại học Xây dựng Moskva và bảo vệ thành công luận án tiến sĩ vào năm 1972. Về nước, ông làm Trưởng phòng Nghiên cứu Thủy lực, rồi được bổ nhiệm Phó Viện trưởng, Bí thư Đảng ủy Viện Khoa học Thủy lợi. Sau khi nghỉ hưu, ông là UVBCH Hội Đập lớn cho đến nay.
Trở về nước, GS.TS Trương Đình Dụ công tác tại Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam và bắt đầu chuỗi nghiên cứu ứng dụng thực tiễn. Ông bắt tay nghiên cứu cải tạo đập Đáy (Hà Tây cũ) – một công trình tự động phân lũ cho Hà Nội được xây dựng từ năm 1937 nhưng hoạt động không không hoạt động được. Ông phát hiện nguyên nhân do hình thành túi khí ở mặt dưới cửa van quạt khi vận hành làm cửa van không hạ xuống xả lũ như dự kiến, sáng kiến “hai hàng lỗ” của ông đã dành được Giải thưởng sáng tạo kỹ thuật Matxcơva năm 1978, được Hội đồng khoa học của Bộ chấp nhận áp dụng vào thực tiễn.
Sau năm 1975 là giai đoạn ngành thủy lợi bắt tay cải tạo đồng bằng sông Cửu long. Giải pháp “thau chua, rửa phèn” được các nhà khoa học thủy lợi Việt Nam đưa ra là đào kênh, làm cống và lợi dụng thủy triều để xổ phèn theo con nước. Ngày ấy chưa có điện để vận hành cửa cống theo con nước triều lên xuống ngày 2 lần, nếu vận hành thủ công thì không thể thực hiện được. Ông đề xuất áp dụng loại cửa van “Cánh cửa lệch trục”, cửa van tự động mở ra khi triều xuống để tiêu phèn và tự động đóng lại khi triều lên để ngăn mặn. Cửa van tự động thau chua rửa phèn đã có đóng góp quan trọng trong việc cải tạo hàng triệu ha đất phèn thành đất lúa ở ĐBSCL. Sáng chế này đã được cấp bằng độc quyền năm 1991 và nhận Giải thưởng Nhà nước năm 2000 (chung với tác giả Trần Tuấn Bửu).
Năm 1992, trước nhu cầu xây dựng các công trình ngăn sông lớn vùng ven biển để ngăn mặn, giữ ngọt; GS.TS Trương Đình Dụ làm chủ nhiệm đề tài độc lập cấp Nhà nước “Giải pháp xây dựng công trình ngăn sông vùng ven biển”. Ông nhận thấy rằng, các cống thiết kế theo truyền thống làm co hẹp dòng chảy trên sông quá lớn, dẫn đến việc gia cố lòng dẫn để chống xói lòng dẫn trước và sau cống tốn kém. Mặt khác, công nghệ xây dựng cống ở vùng đất yếu hiện đang làm là đắp đê quây chặn một đoạn kênh làm hố móng, thi công các phần kết cấu cống trong hố móng đã bơm khô, tát cạn. Tuy nhiên, khi bơm khô tát cạn hố móng hay xảy ra sạt lở, việc đắp đê quây vùng đất yếu cũng rất vất vả, không có đất để đắp. Giải pháp “Đập trụ đỡ” lấy ý tưởng từ việc xây dựng các trụ cầu giao thông, xây dựng cống mà không phải đắp đê quây, khẩu độ cống mở rộng gần bằng khẩu độ kênh/sông để bảo đảm dòng chảy không bị co hẹp. Công nghệ này đã mở ra một hướng đi hoàn toàn mới trong công nghệ ngăn sông ở Việt Nam, giúp tiết kiệm ngân sách hàng nghìn tỉ đồng khi xây dựng các công trình vùng triều. Đến nay, giải pháp đập “Trụ đỡ” theo sáng chế của Giáo sư đã được áp dụng ở hầu hết các công trình ngăn sông lớn từ Bắc đến Nam, như: Cống Cầu Xe (Hải Dương), cống Lèn (Thanh Hóa), cống Sông Hiếu (Quảng Trị), đập Thảo Long (Huế), đập Trà Khúc (Quảng Ngãi), đập Sông Dinh (Ninh Thuận), 6 cống lớn trong dự án chống ngập TP Hồ Chí Minh và lớn nhất là Cống Cái Lớn và công Cái Bé (Kiên Giang)- lớn nhất vùng Đông Nam Á. Dự án Cái Lớn – Cái Bé ở tỉnh Kiên Giang, được xây dựng bằng công nghệ đập trụ đỡ với số vốn đầu tư khoảng 3.300 tỉ đồng. Công trình này giúp kiểm soát, điều tiết nguồn nước (mặn, lợ, ngọt) cho 384.000 ha đất tự nhiên ở các tỉnh Kiên Giang, Hậu Giang, Cà Mau và Bạc Liêu.
Chính vì thế, năm 2012, cụm công trình “Đập trụ đỡ và đập xà lan” đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh – giải thưởng cao quý nhất về khoa học và công nghệ. Giáo sư Trương Đình Dụ là một trong số rất ít nhà khoa học Việt Nam vinh dự được trao tặng cả hai giải thưởng cao quý: Giải thưởng Nhà nước và Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ – sự ghi nhận đỉnh cao cho trí tuệ và cống hiến trọn đời của ông.
GS.TS Trương Đình Dụ là người thầy mẫu mực, nhiều học trò của GS nhiều người trở thành cán bộ lãnh đạo chủ chốt, nhà khoa học tiêu biểu. Ở tuổi U90, GS.TS Trương Đình Dụ vẫn miệt mài, say sưa nghiên cứu khoa học. Ông vẫn tiếp tục được cấp nhiều sáng chế mới như: đập bản dầm, đập hộp phao, .. và vẫn làm thơ đọc tặng bạn bè mỗi khi có dịp gặp mặt.